تەحنيكالىق پروگرەسكە جول اشقان پرومەتەيدىڭ ۇرپاقتارى كىم؟

الدىڭعى جازبا: "اتلانتيدا قۇپياسى قاشان اشىلادى؟"

بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرەردەن بۇرىن پرومەتەي دەگەننىڭ كىم ەكەنىن تۇسىندىرە كەتەيىك.

كونە گرەك اڭىزدارى بويىنشا جەر انا- گەيا مەن Aسپان اكە- ۋراننىڭ التى ۇلىنىڭ ءبىرى ياپەت بەسىنشى بالا. ياپەت وكەان قىزى اسيامەن (ازيا) قوسىلىپ، 4 ۇلدى ومىرگە اكەلەدى. اتلانتا، مەنەتيا، پرومەتەي جانە ەپيمەتيا.

تيتاندار جاعىندا تيتانوماحيا سوعىسىنا قاتىسقان ياپەت پەن ونىڭ ۇلدارى باسقا دا تيتاندارمەن بىرگە جەڭىلىس تابادى. ياپەتتىڭ ءوزى مەن ەكىنشى ۇلى مەنەتيا تارتارعا تاستالادى (ولتىرىلەدى).

ال ەپيمەتەي كەم اقىل بولادى. ول زيەۆستىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ قالادى. ول زيەۆس جىبەرگەن زۇلىم ايەل پاندورانىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالىپ، سوعان ۇيلەنىپ كەتەدى. (ەپيمەتەي – «ويلانباي ءىس جاسايتىن»، «اقىلى كەم» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى). [15]

ءبىز ءۇشىن ياپەتتىڭ ەكى ۇلى پرومەتەي مەن اتلانت تۋرالى اڭىز قىزىقتى مالىمەت بەرەدى.

اتلانت – گرەك اڭىزدارى بويىنشا عالامات كۇش يەسى. تيتانوماحيا سوعىسىندا زيەۆس باستاعان وليمپ قۇدايلارىنان تيتاندار جەڭىلگەننەن كەيىن، اتلانت قيىر سولتۇستىكتە، گەسپەريدتەر باعىنا جاقىن جەردە اسپاندى يىعىمەن تىرەپ ۇستاپ تۇرۋعا جازالانعان.

گرەك اڭىزدارى بويىنشا جەردىڭ قيىر شەتىندە، مۇحيتتىڭ جاعالاۋىندا ءومىر سۇرەتىن گەسپەريدتەر التىن الما باعىنىڭ قورعاۋشىلارى - باعباندارى اتلانتتىڭ قىزدارى. ولار «ماڭگىلىك جاستىق الماسىن» كۇتىپ باعۋشىلار. [14]

2) پرومەتەي – «اقىلمەن ءىس جاسايتىن» نەمەسە «الدىن بولجايتىن» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى.

ول ءوز اتا- اناسىنان بەرىلگەن اقىلدىلىعىن، قۋلىقپەن دە استاسىپ كەتەتىن باتىلدىعىن ءوز حالقىنىڭ پايداسىنا جۇمساپ، نەگىزىن ءوزى قالاعان ەلىنە قورعان بولادى.

گرەك اڭىزدارى بويىنشا قۇدايلاردىڭ مەكەنىنەن وت ۇرلاپ، ونى ادامدارعا بەرگەن پرومەتەي، سول ءۇشىن زيەۆستىڭ بۇيرىعىمەن سكيفتەر مەكەندەيتىن كاۆكاز تاۋىنا بۇعاۋلانىپ تاستالادى.

گرەك اڭىزدارىندا پرومەتەيدىڭ قۋلىعى مەن اقىلى گرەكتەردىڭ باس قۇدايى زيەۆستەن دە اسىپ تۇسەدى. زيەۆستىڭ ءوزى دە پرومەتەيدى ءوز جاعىنا تارتىپ، ەرەكشە اقىلىن پايدالانعىسى كەلەدى.

گرەك اڭىزدارىندا دۇلەي، قارا كۇشتەردى پايدالانعان زيەۆسكە قارسى، ادامداردىڭ پايداسى ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتكەن اقىلدى پرومەتەيدى «ازاپ شەگۋشى» ەتىپ كورسەتەدى.

ك. ماركس پرومەتەيدى «... ادامزات تاريحىندا ەڭ ىزگىنيەتتى اۋليە ءارى ازاپ شەگۋشى» دەپ اتاعان. ەسحيلدىڭ «بۇعاۋلانعان پرومەتەي» تريلوگياسىندا پرومەتەيدىڭ وبرازى ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنىڭ سيمۆولى رەتىندە سۋرەتتەلەدى.[17]

ەسحيل شىعارمالارىندا پرومەتەي ادامزات دامۋىنداعى بارلىق جەتىستىكتەرگە مۇمكىندىك بەرىپ، بارلىق مادەني قۇندىلىقتارعا العاشقى جول اشۋشى رەتىندە بەينەلەنەدى. پرومەتەي ادامداردى ءۇي سالۋعا، مەتال وڭدەۋگە، جەر ەگۋگە، سۋدا جۇزۋگە، جازۋ- وقۋعا، ەسەپ- قيساپ جۇرگىزۋگە، جۇلدىزداردى زەرتتەۋگە جانە ت.ب ۇيرەتەدى. ادام بالاسىنا جاساعان جاقسىلىعى ءۇشىن جازالانعان ەسحيلدىڭ پرومەتەيى ءوزىنىڭ قاتتى ازاپ شەككەنىنە قاراماستان، ءوزىنىڭ ءىسى دۇرىستىعىن العا تارتىپ، زيەۆستىڭ وزىنە باتىل قارسى شىعىپ، العان بەتىنەن قايتپايدى.

پرومەتەي اكەلگەن وت ادامدارعا تەحنيكالىق پروگرەسكە جول اشادى.[14،15،16]

- - -

كونە گرەك اڭىزدارى بويىنشا، شاۋىپ كەلە جاتىپ ساداقتان وق جاۋدىراتىن، دەنەسى جىلقى باسى ادام (اتقا جابىسىپ قالعان ادام)-كەنتاۆرلار پرومەتەيگە جاقىندىق تانىتىپ، پرومەتەي كاۆكاز تاۋىنا بۇعاۋلانعاندا جاناشىرلىق تانىتادى. ال كەنتاۆرلاردىڭ كىم ەكەنىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار. جىلقىنى العاش رەت قولعا ۇيرەتىپ، مىڭداعان جىلدار بويى سەرىگى ەتكەن، ءتىپتى بۇدان 12000 جىل بۇرىن امەريكا قۇرلىعىنا وزدەرىمەن بىرگە الا كەتكەن تۇرىكتەرمەن بۇل جەردە تالاساتىن حالىق جوق شىعار.

- - -

گرەك اڭىزدارى بويىنشا، ۋرال تاۋىنىڭ شىعىسىندا، قيىر سولتۇستىكتە مەكەندەيتىن (باتىس ءسىبىردىڭ سولتۇستىك ايماعى) اتلانتتىڭ ۇرپاقتارىنىڭ (گيپەربورەيلەر) مەكەنى تابيعات اپاتىنان سۋ استىنا كەتكەندە، ولاردىڭ ءبىر بولىگى اتلانت مۇحيتى ارقىلى جەرورتا تەڭىزى ايماعىنا كەلىپ قونىستانادى. ولاردىڭ اراسىنان دەلفى كورىپكەلدەر وراكۋلىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ترويا قالاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اپوللوننىڭ اتى ەرەكشە اتالادى.

اپوللوننىڭ وبرازى اسپان، جەر، جەراستى الەمىن بايلانىستىرادى.

ترويان سوعىسى كەزىندە اپوللون وق اتۋشى تروياندىقتارعا كومەكتەسەدى.

اپوللون تەك قيراتۋشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وعان ەمشىلىك قاسيەت تە ءتان. ول دارىگەر، ول كومەك بەرۋشى، اۋرۋ- سىرقاۋدان قورعاۋشى.

اپوللون ادامدارعا عىلىم مەن ونەردى ۇيرەتىپ، قالا سالۋعا كومەكتەسەدى.

كەي مالىمەتتەردە اپوللون – نەگىزىن ءوزى قالاپ، قالا سالۋشى، تايپالاردىڭ قورعاۋشىسى جانە نەگىزىن سالۋشى- اتاسى: اپوللون ترويا قالاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان دەگەن دە دەرەك بار.

اپوللونعا تابىنۋدىڭ جوعارى بولعانى سونداي كىشى ازيادا، ەگەي تەڭىزى ارالدارىندا، گرەسيادا، ءتىپتى يتاليا جەرىندە ونىڭ اتىندا كوپتەگەن كورىپكەل حرامدارى بولدى.ال ەڭ نەگىزگىسى دەلفىدەگى كورىپكەل (وراكۋل) حرامى بولاتىن. مۇندا اپوللون كورىپكەلى الداعىعا بولجام جاسايتىن.

گرەك اڭىزدارى اپوللوننىڭ بالالارى دەپ كيرەنادان تۋعان ۇلى اريستەيدى، كورونيدادان اسكلەپييدى، مۋزالار تاليا مەن ۋرانيادان مۋزىكانتتار ورفەي مەن لينانى اتايدى.

1)ورفەي تەك ادامداردى عانا ەمەس، قۇدايلار مەن تابيعاتتى دا عاجايىپ مۋزىكاسىمەن ەلىكتىرگەن ءارى ءانشى ءارى مۋزىكانت .

2)اسكلەپيي گرەك اڭىزدارى بويىنشا ەمشىلىك قۇدايى. اسكلەپييگە ءسابي كەزىنەن دانىشپان كەنتاۆر حيرون ەمشىلىك ونەرىن ۇيرەتەدى. اسكلەپيدىڭ ولگەندى تىرىلتەتىن دە قاسيەتى بولعان دەيدى گرەك اڭىزدارى. اسكلەپييدىڭ ەرەكشە بەلگىسى جىلان. قازىرگى زامانعى مەديسينانىڭ سيمۆولىنداعى جىلان وسىدان شىققان. اسكلەپيدىڭ اسقان ەمشى بالالارى تۋرالى گومەر ايتىپ كەتكەن دەيدى گرەك دەرەكتەرى.[14، 15]

3)اريستەي-گرەك اڭىزدارى بويىنشا اپوللوننىڭ ۇلى. اريستەيدى گرەك اڭىزدارى گيپەربورەيا ەلىنەن شىققان دەيدى.

اريستەيگە كەنتاۆرلار ءتۇرلى ونەر مەن عىلىمدى ۇيرەتەدى.

ءوز كەزەگىندە اريستەي ادامدارعا اڭشىلىق ونەرىن، ەمشىلىكتى، بولاشاقتى بولجاۋدى، مال باعۋدى جانە ارا ءوسىرىۋدى ۇيرەتەدى.

اريستەي ادامزاتتىڭ ەڭ العاشقى مادەني جەتىستىكتەرىن يگەرىپ، جەر انانىڭ دانالىق قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن دانىشپانداردىڭ ءبىرى. ول ليۆياداعى(افريكادا) كيرەنا قالاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە ۇستالىق ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى (يزوبرەتاتەل) دەپ سانالادى. [14]

بۇل اڭىزداردان بىلەتىنىمىز، اتلانتتىڭ ۇرپاقتارىنان ەڭ اتاقتىسى اپوللون بولسا، ونىڭ بارلىق اتاقتى ۇرپاقتارىنا ونەر-بىلىمدى ۇيرەتكەن كەنتاۆرلار (پرومەتەيدىڭ ۇرپاقتارى) بولىپ تۇر.

گرەك اڭىزدارى اتلانتتى ەرەكشە كۇش يەسى، اتلانتتىڭ قىزدارى كەرەمەت باۋ وسىرگەن دەگەننەن باسقا كوپ مالىمەت بەرمەيدى.

ال پرومەتەي بولسا، «قۇدايدىڭ ۇستاحاناسىنان وت ۇرلاپ، ادامزاتقا تەحنيكالىق پروگرەسكە جول اشقان» دەپ، كوپ ماداقتالادى.

جەرورتا تەڭىزى ايماعىنا پتومەتەيدىڭ ەلىنەن (كاۆكاز تاۋى ايماعىنان. ول كەزدە گرەكتەر كاۆكاز تاۋىنىڭ ارعى جاعىن بىلمەگەندىكتەن، كاۆكاز تاۋى جەردىڭ قيىر شەتى دەپ ەسەپتەلگەن.) جەرمەن جىلقى كولىگىمەن جەتكەن پرومەتەيدىڭ ۇرپاقتارى، وسىندا اتلانت مۇحيتى ارقىلى كەمەمەن جەتكەن اتلانتتىڭ ۇرپاقتارىنا ونەر-بىلىمدى ۇيرەتۋشى بولىپ تۇر.

ەندى كونە گرەك عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرىنە ءسوز بەرەيىك.

«گەرودوت پەن فۋكيديتتىڭ زامانداسى لەسبوستان شىققان گەللانيك «سكيفتەر» اتتى ەڭبەگىندە «تەمىردى ويلاپ تاپقان سكيفتەر» دەپ كورسەتەدى.

وسى جەردە ب.د.د 525-456 جىلدارى ءومىر سۇرگەن گرەك اقىنى ەسحيلدىڭ «بۇعاۋلانعان پرومەتەي»،- دەگەن شىعارماسىنان مىنا دەرەكتى كەلتىرسەك جەتكىلىكتى عوي دەيمىن.

« - مىنە، اقىرىندا ءبىز جەردىڭ شەتىنە، سكيفياعا جەتتىك!

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

وسى ارادان، ەڭ الدىمەن، شىعىس جاققا بەت بۇرىپ،

تىڭ جەرلەرمەن بوگەلمەستەن العا قاراي قادام باس

سكيفتەردىڭ قونىسىنا، توقىمالى قوراپتى

ەڭسەلى ءارى دوڭگەلەكتى، الىستارعا ۇشاتىن

ساداقتارىن تاستاماي، ءومىر سۇرۋگە ۇيرەنگەن.

تەك ولارعا جاقىنداما، جاقپار تاستى جاعالاۋمەن

تولقىندارى تۋلاپ جاتار تىنشىماي، ودان ءارى جۇرە بەر.

سول جاعىڭدا ۇستالار بار، ءتىلىن تاپقان تەمىردىڭ،

حاليبتەر عۇمىر كەشەدى. سەن ولاردان سەسكەنگىن:

قاتال حالىق، بوتەن جەرلىك ادامداردى سۇيمەيتىن.

ەسحيلدىڭ وسى شىعارماسىنا بەرىلگەن كونە سحوليادا- تۇسىندىرمەدە بىلاي دەيدى:

«728. حاليبتەر. سەبەبى تەمىردى حاليبتار اشقان، ال حاليبتەر سكيفتەردىڭ ءبىر بولىگىن قۇرايدى، وسىدان بۇكىل جەر جۇزىنە تارادى».

گرەك تاريحشىسى گەرودوت ءوزىنىڭ اتاقتى «تاريحىندا» بىلاي دەيدى:

«سونىمەن ومىرگە قاجەتتىنىڭ ءبارى سكيفتەردە بار»، «بارلىق حالىقتاردىڭ ىشىندە تەك سكيفتەر عانا قاجەتتى ونەرگە يە. ولار ەلىنە شابۋىل جاساعان بىر-دە ءبىر جاۋدى ءتىرى جىبەرمەيدى، ەگەر وزدەرى مۇمكىندىك بەرمەسە ولاردى ەشكىم دە قۋىپ جەتە المايدى.»

قازاقستان جەرىنەن تابىلعان قانشا التىن ادامدارعا قوسا، جاقىندا گەرمانيا جەرىنەن تابىلعان وتە قىمبات قازىنا، ورتالىق ازيا تۇرىكتەرىنىڭ ەۆروپا جەرىمەن ب.د.د. II مىڭجىلدىقتىڭ وزىندە بايلانىسى بولعانىن دالەلدەدى. التىن مەن اسىل تاستاردان جاسالعان قىمبات قازىنانى جان جاقتى زەرتتەگەن نەمىس عالىمدارى، بۇل بۇيىمداردىڭ بۇدان 3300جىل بۇرىن قازىرگى قازاقستان جەرىندە جاسالعانىن داۋسىز دالەلدەپ بەردى.

ۇلى دالا پەرزەنتتەرىنەن گرەكتەردىڭ اراسىندا بولعان ەكى-اق ادام تۋرالى تاريحتا مالىمەت بار. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى-توقسارى.

توقسارى شامامەن ب.د.د.VII-عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەدەن وتكەن.توقسارى گرەك ەلىنە كەلگەندە جاسى وتىزدار شاماسىندا جاس جىگىت بولاتىن.

«توقسارى سكيفياعا قايتىپ ورالماعان، ول افينادا قايتىس بولدى، كەيىننەن ۇلتتىق قاھارمان رەتىندە تانىلدى. ەللادالىقتار وعان جات ەلدەن كەلگەن بالگەر-اۋليە رەتىندە جىل سايىن قۇرباندىق شالادى».

لۋكيان «سكيف جانە قوناق»

لۋكياننىڭ «توقسارى مەن دوستىق» اتتى ەڭبەگىندە «ءبىز جاقسى ادامدارعا ارناپ قۇرباندىق شالامىز.سولاردىڭ قۇرمەتىنە وراي اس بەرىپ، توي جاسايمىز.سەبەبى، ءولى رازى بولماي، ءتىرى جارىمايدى. ارينە، ماسەلە تەك ولاردا عانا ەمەس، ءبىز ولگەن ادامدارعا قۇرمەت ەتە وتىرىپ، تىرىلەرگە ولاردىڭ جاقسىلىقتارىن ۋاعىزدايمىز. سوندىقتان دا ءتىرى جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى سولارعا ۇقساپ ارتىنا جاقسى ءسوز، وشپەيتىن ءىز قالدىرعىسى كەلەدى»-دەيدى توقسارى اۋليە.

«ونىڭ ولگەن كىسىنى تىرىلتەتىن بالگەرلىگى تۋرالى اڭىز كوپ. ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.گرەكتەردىڭ بالگەر اۋليە رەتىندە ءمىناجات ەتۋىنىڭ ءوزى توقسارىنىڭ اسقان ەمشى بولعاندىعىن تولىق دالەلدەيدى».ت.جۇرتپايەۆ.دۋلىعا 1 توم

تاريحتان بىزگە جەتكەن، ەللادا ەلىنە ەكىنشى بولىپ اياق باسقان كوشپەندىلەر وكىلى-اناقارىس دانىشپان.

اناقارىس شامامەن ب.د.د 620-555 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. گەرەدوت پەن سترابون «جەتى عۇلامانىڭ ءبىرى» دەپ مويىنداعان اناقارىس تۋرالى ديوگەن «كەمەنىڭ زاكىرى مەن دوڭگەلەكتى ويلاپ تاپقان-اناقارىس» دەپ مويىنداسا، سترابون ءوزىنىڭ ايگىلى «گەوگرافيا» اتتى ەڭبەگىندە: «ەفور ءاناحارسيستى دانىشپان دەپ اتايدى، ول ءوزىنىڭ شەكسىز ادالدىعىمەن،تازالىعىمەن جانە اقىلدىلىعىمەن جەتى دانىشپاننىڭ ءبىرى بولدى»-دەيدى.ول اناحارسيس ۇستا كورىگىن،ەكى تابانى بار زاكىردى جانە قۇمىرا جاساۋعا ارنالعان دوڭگەلەك جوزىنى ويلاپ تاپقان دەگەندى ايتادى»،-دەيدى.

بۇلاردان كورىنىپ تۇرعانداي سول كەزدەرى ەۋروپانىڭ ەڭ دامىعان ەلى اتانعان گرەكتەردى كوشپەندىلەردەن بارعان ەكى-اق ادامنىڭ ءوزى ءبىرى بالگەرلىك ىلىمىمەن مويىنداتسا،ەكىنشىسى شەشەندىگىمەن،اقىلىمەن تاڭ قالدىرىپتى.

گرەكتەر اناقارىستى دوڭگەلەكتى، كەمەنىڭ زاكىرىن، ۇستا كورىگىن جانە قۇمىرا جاساۋعا ارنالعان دوڭگەلەك جوزىنى ويلاپ تاپقان دەگەندى ايتادى. ال شىن مانىسىندە اناقارىس ولاردى ويلاپ تاپقان جوق. بۇل ءبۇيىمداردى ۇلى دالا ۇلدارى ودان الدەقاشان بۇرىن ويلاپ تاۋىپ پايدالانىپ جۇرگەن. اناقارىس تەك سولاردى گرەكتەرگە ۇيرەتۋشى بولدى.

گرەكتەر ۇستا كورىگىن ەندى كورىپ جاتسا، بۇل كەزدە التايدا بولات قورىتاتىن پەشتەردى ويلاپ تاۋىپ، بولاتتى كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىپ جاتقان بولاتىن.

جۇڭگو عالىمى سزيا – ي-دىڭ «سين-شۋ» اتتى ەڭبەگىندە «عۇنداردىڭ ءاربىر ءۇش ادامىنىڭ ءبىرى سارباز، ءتىپتى ادامى دا ات كولىگى دە تەمىر «ساۋىتتى» دەگەن دەرەك بار.

حۋان كۋان نىڭ «تەمىر مەن تۇز تۋرالى وي» اتتى ەڭبەگىندە ب.د.د. 81 جىلى جۇڭگو حانىنىڭ ورداسىندا عۇن مەن جۇڭگو اراسىنداعى ساۋدا ساتتىق، تەمىر، تۇز سياقتى شيكى زاتتى قالاي تاسىمالداۋ جايى تالاس بولعانىن ايتادى.

بولات قارۋ جاراق، تۇرمىستىق زاتتار تۇرىكتەرگە باسقا حالىقتار الدىندا كوپتەگەن ارتىقشىلىقتار بەردى.

بولات اۋىزدىق دالانىڭ قايسار تاعاسى جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋگە تۇركىگە مۇمكىندىك بەرسە، تەمىر ۇزەنگى تۇرىك جاۋىنگەرلەرىنە ات ۇستىندە ۇرشىقشا ۇيىرىلۋىنە مۇمكىندىك بەردى.

تابيعاتتىڭ تۇنىعىن كەشىپ وسكەن تۇركى جاۋىنگەرىنىڭ بۇلا كۇشى، اقىلى، ءوز زامانىندا تەڭدەسى جوق بولات قارۋ جاراق، استىنداعى جەلدەي جۇيرىك تۇلپار تۇرىك اسكەرىن ءوز زامانىندا تەڭدەسى جوق كۇشكە اينالدىردى.

ەۋروپانىڭ ەڭ كونە وركەنيەتى-گرەكتەر بولسا، گرەكتەر ءتىپتى ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ زامانىندا دا تەمىردى يگەرمەگەن بولاتىن.

كىشى ازيانىڭ وڭتۇستىك باتىسىنداعى دوريدا دەپ اتالعان ايماقتان شىققان دوريلىقتار جەرورتا تەڭىزىندەگى جوعارى وركەنيەتتى اعايىن حالىقتارعا كۇش كورسەتە باستاعان گرەكتەردىڭ احەي تايپاسىن ويسىراتا تالقانداپ، وزدەرىن قىرىپ، جەرلەرىن تارتىپ الادى. ال قالعان گرەك تايپالارىنا تيىسپەگەنىمەن، مادەنيەتى تومەن گرەكتەردى جوعارى وركەنيەتتى جەرورتا تەڭىزى ايماعىنداعى ەلدەردەن ءبولىپ تاستايدى. اسىرەسە، پالەستينانى يزرايلدىك تايپالاردان تارتىپ العان كىشى ازيادان شىققان فيليستيملياندىقتار سياقتى، گرەكتەردەن تەمىردىڭ قۇپياسىن جاسىرىن ۇستاپ، تەمىردى يگەرۋىنە جول بەرمەگەن. سوندىقتان دوريلىقتار احەيلىكتەردەن پەلوپوننەستى جاۋلاپ العان ب.د.د. XII عاسىردان ب.د.د. IV عاسىرعا دەيىن سەگىز عاسىر وتسە دە گرەكتەر تەمىردىڭ ءوزىن بىلگەنىمەن، ءوندىرۋ قۇپياسىن بىلە الماعان.

ب.د.د.331جىلى گاۆگامەل قىستاعى جانىنداعى ەسكەندىر مەن ءدارييدىڭ سوعىسىنا، پارسى پاتشاسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەكى مىڭ ساق ساربازى قاتىسقان. وسى سوعىستا گرەكتەردىڭ 60 مىڭ اسكەرىنە قارسى داريي بىرنەشە ەسە كوپ اسكەرمەن سوعىسادى.

وسى 2 مىڭ ساق ساربازدارى 8 مىڭ باكتريالىق اتتى اسكەردىڭ قولداۋىمەن، ەسكەندىر اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىنىڭ تاس- تالقانىن شىعارادى. ەسكەندىر وڭ قاناتقا ساقتارعا قارسى قانشا اسكەر توكسە دە، ولار ساقتاردى توقتاتا الماي، قىرعىنعا ۇشىرايدى.

گرەك تاريحشىسى ارريان «... كەسكىلەسكەن اتتى اسكەر شايقاسى باستالدى. الەكساندر اسكەرىنىڭ قاتارى كوبىرەك سيرەي باستادى، ويتكەنى ۆارۆارلار سانىنىڭ كوپتىگىمەن قىسپاعىن كۇشەيتتى، ونىڭ ۇستىنە سكيفتەردىڭ وزدەرى دە، ولاردىڭ اتتارى دا تەمىر ساۋىتپەن مۇقيات قورعالعان بولاتىن»،- دەپ سىلاپ- سيپايدى.

ساقتار ەسكەندىر اسكەرىنىڭ تىلىنا ءوتىپ كەتىپ، تۇتقىنداردى بوساتىپ جىبەرەدى. ولار جاپپاي قارۋلانىپ، گرەك اسكەرلەرىن قىرا باستايدى. ساقتار ودان ءارى ەسكەندىر اسكەرىنىڭ ازىق- تۇلىك، قارۋ- جاراق تيەلگەن كەرۋەندەرىنىڭ تالقانىن شىعارىپ، پاتشا قازىناسىن تالان-تاراجعا تۇسىرەدى.

داريي جەڭىستىڭ از-اق الدىندا ەدى. بار-جوعى ەكى-اق مىڭ ساق اسكەرىنىڭ كەسىرىنەن جاعدايى وتە قيىنعا اينالعانىن تۇسىنگەن ەسكەندىر، وڭ قاناتتى تاستاي سالا، تاڭداۋلى گۆاردياسىمەن تۋرا ءدارييدىڭ وزىنە ۇمتىلادى. بۇل ەسكەندىردىڭ ەڭ سوڭعى مۇمكىندىگى ەدى. باسقا امالى دا قالماعان. سەبەبى، ەسكەندىر مەن ءدارييدىڭ بۇعان دەيىنگى يسسىداعى سوعىسىندا داريي ەسكەندىردىڭ تۋرا وزىنە جاساعان شابۋىلىنان قورقىپ، بار اسكەرىن تاستاپ، قاشىپ كەتكەن بولاتىن.

ءسىرا، پارسىلاردىڭ قۇدايى تەرىس اينالىپ، باستارىنان باعى تايىپ، ەسكەندىردىڭ جولى بولىپ تۇرسا كەرەك. ەسكەندىردىڭ تۋرا وزىنە جاساعان شابۋىلىنان قورىققان داريي پاتشا، تاعى دا، سوعىسقا ءالى قاتىسپاعان قانشاما اسكەرى بارىنا دا قاراماي، ۇرىس دالاسىن تاستاي قاشىپ كەتەدى. پاتشاسى قاشىپ كەتكەن ۇلكەن اسكەر تاراپ كەتەدى. ال ساقتار بولسا، ەسكەندىر پاتشانىڭ قازىناسىن تارتىپ الىپ ەلگە ورالادى.

فيليستيملياندىقتار. ب.د.د.حIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كىشى ازيا مەن ەگەي تەڭىزى ارالدارىنان شىققان «تەڭىز حالىقتارى» اتالعان تايپالاردىڭ قوزعالىسى باستالدى. ولار ەگيپەتتىڭ ازياداعى يەلىكتەرىنە ۇلكەن سوققى بەردى. ب.د.د.XIII عاسىر مەن XII عاسىردىڭ اراسىندا پالەستينانىڭ جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنا فيليستيملياندىقتار كەلىپ ورنالاستى. گرەكشە پالەستينا ءسوزى «فيليستيملياندىقتار ەلى» دەگەن ءسوز. كەيىننەن بۇل اتاۋ تەك تەڭىز جاعالاۋىنا عانا ەمەس، ولارعا جاقىن جاتقان ەلگە دە تارادى. فيليستيملياندىقتار وسىندا تۇراتىن يزرايلدىقتاردىڭ گازا سەكىلدى ءىرى بەكىنىستى قالالارىن دا باسىپ الدى. ولار بۇل توپىراعى قۇنارسىز كەدەي ەلدىڭ ىشكى جاعىنا بارعىسى كەلمەدى. ولار يزرايلدىكتەردى بىرنەشە اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىراتىپ، قالالارىن تارتىپ الدى. سولاردىڭ ىشىندە يزرايل حالقىنىڭ باستى قاسيەتتى قالاسى سيدوم دا بار ەدى. فيليستيملياندىقتار بۇل كەزدە تەمىر قارۋمەن قارۋلانعان بولاتىن. ال يزرايل تايپالارىنىڭ بار قارۋى ءالى دە مىستان بولاتىن. فيليستيملياندىقتار تەمىر قارۋ ءوندىرۋ ءىسىن باعىندىرعان حالىقتاردان جاسىرىن ۇستاپ، ولاردىڭ تەمىر قارۋ يەلەنۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى.

فيليستيملياندىقتار گرەكتەر پەلاسگ دەپ اتايتىن حالىقتىڭ بولشەكتەرى بولاتىن. وسىنداعى تەمىر قارۋمەن قارۋلانعان پەلاسگ حالقى كىشى ازيا مەن ەگەي تەڭىزى ارالدارىنان شىققان بولسا، ولاردان ويسىراي جەڭىلگەن بار قارۋى ءالى مىس حالىق- يزرايل (ەۆرەي) تايپالارى بولاتىن.

- - -

ب.د.د. 1194-1184 جىلدارى بولدى دەپ جوبالاناتىن ترويا سوعىسىنان 80 جىلدان كەيىن گرەكتەردىڭ وزدەرى «جابايى دوريي» تايپاسى دەپ اتاعان تايپانىڭ جويقىن شابۋىلىنا ۇشىرايدى.

بۇعان دەيىنگى گرەك تايپالارىنىڭ ىشىندە ەگەيدا تەڭىزىندەگى جوعارى وركەنيەتتى ەلدەرگە جاقىن ورنالاسىپ، جەدەل دامىپ كەلە جاتقان، كريتتى جانە ترويانى جاۋلاپ العان احەي تايپالارى دوريلىكتەردەن كۇيرەي جەڭىلدى. ميكەن وركەنيەتى كۇيرەتىلدى. ەگەي تەڭىزىندەگى بۇرىن احەيلىكتەر جاۋلاپ العان كريت جانە باسقا ءبىراز ارالدار، احەيلىكتەردىڭ نەگىزگى مەكەنى پەلەپوننەستىڭ وڭتۇستىك بولىگى دوريلىقتاردىڭ قولىنا كوشتى. دوريلىقتار كىشى ازيانىڭ وڭتۇستىك باتىس شەتىندەگى تەڭىز جاعالاۋى جەرلەرى مەن ارالداردى دا يەلەنەتىن دوريدا دەپ اتالعان ايماقتان شىققان بولاتىن.

دوريلىقتاردىڭ بۇل شابۋىلى گرەكتەر ءۇشىن وتە اۋىر بولدى. گرەكتەر جوعارى مادەنيەتكە يە ەرتە شىعىس الەمىنەن ءبولىنىپ قالدى. ءۇش عاسىرعا سوزىلعان بۇل توقىراۋ گرەكتەردىڭ تاريحىنداعى قاراڭعى عاسىر بولدى.

گرەكتەردىڭ «جابايى» دوريي تايپاسىنان كۇيرەي جەڭىلگەنىن تاريحشىلار، دوريلىكتەردىڭ تەمىر قارۋ جاراعى بولدى جانە احەيلىكتەر ۇزاققا سوزىلعان ترويا سوعىسىنان السىرەگەن بولاتىن دەپ تۇسىندىرەدى.

- - -

بۇل مىسالداردان كورىنىپ تۇرعانداي، ەۋروپانىڭ ەڭ كونە وركەنيەتى گرەكتەر دە، يزرايل تايپالارى دا، ەگيپەتتىكتەر دە تەمىردى يگەرمەگەن كەزدە كىشى ازيا جەرى مەن ەگەي تەڭىزى ارالدارىنان شىققان حالىقتار تەمىردى پايدالانىپ، باسقالاردان قۇپيا ۇستاعان.

تۇرىكتەردىڭ تەمىردى قاشان يگەرگەنى تۋرالى ەڭ كونە دەرەك جۇڭگو جەرىندە كەزدەسەدى.

XX عاسىردىڭ باسىندا ەكى اۆستراليالىق ساۋداگەر قىتايدىڭ ورتالىق بولىگىندەگى سىچۋان جازىعىنان جۇزدەن اسا پيراميدانى كورەدى. موڭعول شەكاراسىنا جاقىن جەرگىلىكتى موناستىرداعى موناحتان سۇراعاندا ول بۇل پيراميدالاردىڭ «وتە كونە» ەكەنىن ايتقان. موناحتىڭ ايتۋىنشا بۇل پيراميدالار تۋرالى جازىلعان جازبالارعا 5000 جىلدان اسقان. سوندىقتان بۇل پيراميدالاردىڭ جاسى ودان دا ارىعا كەتەدى دەپ ەسەپتەيدى.

موناحتار بۇل پيراميدالار قىتايدى باسقا پلانەتادان كەلگەن يمپەراتورلار بيلەگەن كەزدە سالىنعان دەيدى. بۇل يمپەراتورلار وزدەرىن «تەمىر ايداھارعا ءمىنىپ، اسپاننان كۇركىرەتىپ جەرگە تۇسكەن كوكتىڭ ۇلىنىڭ» ۇرپاقتارىمىز دەپ اتاعان. پيراميدالاردى سالعان وسى كوكتەن كەلگەندەر دەلىنەدى.

تۇرىك بيلەۋشىلەرى وزدەرىن «كوكتىڭ ۇلىمىز» (قۇداي تەكتىمىز-كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇرپاعىمىز) دەسە، ءتاڭىر ءدىنى بويىنشا كوك ءتاڭىرىنىڭ مەكەنى كوكتە-اسپاندا، سوندىقتان دا وزدەرىن كوكتەگى كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇرپاعىمىز، اسپاننان تۇسكەنبىز دەگەن.

«كوكتىڭ ۇلدارىنىڭ» تەمىر ايداھارعا مىنگەنىن بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى: تەمىردى العاش رەت يگەرىپ، پايدالانعان تۇرىكتەر ەكەنى ءقازىر دالەلدەنگەن. ونى قازىرگى زامانعى ارحەولوگيا عىلىمى دا دالەلدەدى. ورتالىق ازيا ايماعىنان كونە زامانعى تەمىر قورىتاتىن پەشتەردىڭ ارحەولوگتار تالايىن تاپتى. ال ەۋروپانىڭ ەڭ كونە وركەنيەتى دەلىنەتىن گرەكتەر ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ زامانىندا دا (ب.د.د. IV ع.) تەمىردى يگەرمەگەن. قىتايلار بولسا، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باسىنا دەيىن تەمىردى تۇرىكتەردەن ساتىپ الىپ كەلگەن.

تۇرىكتەردە، ولاردىڭ مۇراگەرلەرى قازاقتاردا دا جاقىن كەزدەرگە دەيىن «جىلان قايىس» دەگەن ىرىم، سالت-جورالعى بولعان. بۇل جورالعى ەر بالا «قويان مۇشەل»-4 جاسقا تولعان كەزدە جاسالادى. بەلگىلەنگەن كۇنى بالانىڭ تۋىستارى ۇستاحاناعا كەلەدى. تەمىر ۇستاسى كورىكتى قوسىپ، اتا-اناسىنىڭ كوزىنشە بالاعا قارۋ، ساۋىت سوعادى. وسىدان سوڭ، ۇستانىڭ ءوزى ۇستىنە ساۋىت كيىپ تۇرىپ، بالانى اياعىنىڭ استىنان وتكىزەدى. ءبىرىنشى وتكىزگەندە بالاعا ساۋىت كيگىزەدى. ەكىنشى وتكىزگەندە قارۋ-جاراق اسىندىرادى. ساۋىت كيىنگەن ۇستا مەن بالا ساۋىتتارى ءبىر قاراعاندا جىلان قابىعىنا ۇقسايدى. سوندىقتان بۇل جورالعى "جىلان تەرىسىمەن كيىندىرۋ»-«جىلان قايىس» دەپ اتالعان. اسكەري دەموكراتيا كەزەڭىندە تەمىردەن قارۋ سوعاتىن ۇستا قۇرمەتتى ونەر-بىلىم يەسى دەپ قاتتى قۇرمەتتەلەتىن بولعان.

ال تەمىردى جەردەن قازىپ الىپ وندىرەتىن بولعاندىقتان، جەر بەتىندە دە ،جەر استىندا دا ءومىر سۇرە بەرەتىن جىلان جەر استى عىلىمىن مەڭگەرگەن دانىشپاندىقتىڭ سيمۆولى ەسەبىندە كيەلى سانالعان. تۇرىكتەردىڭ «جىلان» تايپاسى، ورىستاردىڭ «زمەي گورۋنيچى» وسىدان شىققان سياقتى.

كونەدەن كەلە جاتقان مىنانداي اڭىز بار: «تاسقا باستىرىلىپ قالعان جىلاندى قۇتقارعان جىگىتتى جىلان جەر استى پاتشالىعىنا الىپ كىرەدى. قىزىن قۇتقارعان جىگىتكە جىلان پاتشاسى-باپى حان سىي جاسايدى. جىلان جىگىتتى ءبىر جۇتىپ، قايتا قۇسقاندا جىگىت ساۋىتپەن كيىنىپ شىعادى. ەكىنشى رەت جۇتىپ قايتا قۇسقاندا بولات قارۋ-جاراقتى بولىپ شىعادى. جىگىت «ءۇشىنشى رەت جۇتپايسىز با؟»-دەپ سۇراعاندا، جىلان پاتشاسى، «ءۇشىنشى رەت جۇتسام بۇتكىل دەنەڭ، جاڭىڭ تەمىرگە اينالادى. ادامدىق قاسيەتىڭنەن ايرىلاسىڭ» دەپ جاۋاپ بەرىپ، جۇتپاي قويادى.»

«جىلان قايىس» جوراسى وسى اڭىزعا نەگىزدەلگەن بولسا كەرەك. كونە زاماندا قازىرگى جۇڭگو جەرىن جاۋلاپ الىپ، پيراميدالاردى سالدىرعان تۇرىك پاتشالارى وزدەرىن «تەمىر ايداھارعا ءمىنىپ، اسپاننان تۇسكەن كوكتىڭ ۇلىنىڭ ۇرپاقتارىمىز» -دەۋى وسىدان شىققان بولسا كەرەك.

وسى دەرەكتى نەگىزگە الساق، التايلىق تۇرىكتەردىڭ تەمىردى يگەرۋى 5000 جىلدان ارىعا كەتەدى.

وسى جەردە قازىرگى زامانعى گەنەتيك عالىمداردىڭ دەرەكتەرىن كەلتىرە كەتەيىك.

عالىمدار يركۋتسك وبلىسىنداعى مالتا تۇراعىنان بۇدان 24000 جىل بۇرىنعى ادامداردىڭ تۇراعىن تاپقان. وسىندا وزەن جاعالاي قونعان اۋىل سەكىلدى قونىستان ارحەولوگتار مامونتتىڭ ازۋ تىسىنەن جاسالعان ايەل، اققۋ مۇسىندەرى جانە ت.ب. كەرەمەت ونەر تۋىندىلارىن تاپقان. وسىندا تابىلعان سكەلەتتەن Y حروموسوماسىن العان عالىمدار سۇيەكتىڭ يەسىنىڭ تەگى R گاپلوگرۋپپاسىنا جاتاتىنىن انىقتاعان.

وسى مالتا، بۋرەت تۇراقتارىن جان-جاقتى زەرتتەگەن «ءسىبىر ارحەولوگياسىنىڭ اتاسى» اتانعان اكادەميك ا.پ.وكلادنيكوۆ باستاعان رەسەي عا ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ عالىمدارى وسى وركەنيەت يەلەرىن «تۇرىكتەردىڭ ارعى بابالارى» دەپ مويىنداعان.

گەنەتيك عالىمداردىڭ دەرەگىنشە، وسى R گاپلوگرۋپپاسىنان R1a، R1b گاپلوگرۋپپالارى تارايدى. سول سياقتى امەريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى دا وسىلارعا تۋىس بولىپ كەلەدى.

گاپلوگرۋپپا R1a شامامەن بۇدان 20000 جىل بۇرىن ورتالىق ازيادا پايدا بولعان.

R1a1 گاپلوگرۋپپاسىنىڭ وكىلدەرى بۇدان 8-12 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولىپ، ازيالىق توبى جۇڭگو، ينديا مەن پاكيستانعا دەيىن تارالسا، ەۋروپالىق توبى 7-9 مىڭ جىل بۇرىن شىعىس ەۋروپاعا تارايدى. جوبامەن 3500 جىل بۇرىن اناتولياعا (كىشى ازياعا) جەتكەن.

قازىرگى ينديا اقسۇيەكتەرىنىڭ شامامەن 40%ء-ى R1a1 گاپلوگرۋپپا يەلەرى.

R1a1 گاپلوگرۋپپاسىنا جاتاتىندار قازىرگى رەسەيدىڭ جانە شىعىس ەۋروپانىڭ (پولشا، ۋكراينا، بەلورۋسسيا) حالىقتارى اراسىندا ورتاشا ەسەپپەن 48%، ال رەسەيدىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىندا 62%-كە دەيىن جەتەدى.

بۇل توپ وكىلدەرى رەسەيدىڭ بالتيكا جاق بەتىندە 24%ء-تى قۇراسا، باتىس ەۋروپادا جوقتىڭ قاسى. (بۇل ورىس عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرى.)

ەۋروپا عالىمدارىنىڭ دەرەگىنشە گاپلوگرۋپپا R1b توبىنىڭ باسىندا تۇرعان ەركەك بۇدان 16000 جىل بۇرىن R1 توبىنا جاتاتىن ادامنان ورتالىق ازيادا تۋىلعان. ال العاشقى R1b1 گاپلوگرۋپپاسىنىڭ باسىنداعى ەركەك بۇدان 9500 جىل بۇرىن قارا تەڭىز جاعالاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن دەپ ەسەپتەيدى.

بۇل گاپلوگرۋپپا وكىلدەرى باتىس ەۋروپاعا بۇدان توعىز مىڭ جىل بۇرىن كەلىپ قونىستانعان دەيدى عالىمدار. ءقازىر وسى گاپلوگرۋپپاعا جاتاتىن ادامدار يسپانيا مەن فرانسيا جەرىندە تۇراتىن باسك حالقىنىڭ 88،1%ء-ىن، يتالياندىقتاردىڭ 40%ء-ىن، ءقازىر انگليا قۇرامىنا كىرەتىن ۋەلس پەن شوتلانديا، يرلانديا حالىقتارىندا 90%-كە دەيىن، بەلگيالىقتاردا 63%، نورۆەگتەردە 25،9%ء-ى قۇرايدى.

ال اتلانتتاردىڭ اتى شىققان قازىرگى مىسىر جەرىندەگى حالىقتار اراسىندا بۇل توپتىڭ ۇلەسى 1%ء-تىڭ شاماسىندا عانا. سەبەبى، اتلانتتار ۇرپاقتارىنان بيلىك كەتىپ، قانشاما اۋلەت اۋىسقان سايىن اتلانتتاردىڭ ۇرپاقتارى ازايا بەرگەن. قازىرگى مىسىردىڭ نەگىزگى حالقى ارابتار.

وسى R گاپلوگرۋپپاسى تۇركى حالىقتارىندا وتە جوعارى. ءبىر توپتاردا R1a گاپلوگرۋپپاسى جوعارى بولسا، باسقا توپتا R1b گاپلوگرۋپپاسى جوعارى. مىسالى: قىرعىزداردا R1a1 گاپلوگرۋپپاسى 63% بولسا، باشقۇرتتاردا R1a1 گاپلوگرۋپپاسى 24% تە، R1b1 گاپلوگرۋپپاسى 43%

گەنەتيك عالىمداردىڭ دەرەگى بويىنشا، R1a گاپلوگرۋپپاسىنىڭ وكىلدەرى مەن R1b گاپلوگرۋپپاسىنىڭ وكىلدەرى ءبىر اتادان (R1) تارايتىن تۋىسقان حالىقتار. ولاردى (R1) اكادەميك ا.پ.وكلادنيكوۆ باستاعان ورىس عالىمدارى تۇرىكتەر دەپ مويىنداعان. ال كونە گرەك اڭىزدارى بويىنشا ولار ورتاق ءبىر اتا- ياپەتتەن تاراعان: اتلانتتىڭ ۇرپاقتارى- R1b1 گاپلوگرۋپپاسىنىڭ وكىلدەرى بولسا، پرومەتەيدىڭ ۇرپاقتارى-R1a1 گاپلوگرۋپپاسىنىڭ وكىلدەرى.

قىزىقتى دەرەك: ب.د.د. XIV عاسىردا ەگيپەتتى بيلەگەن تۋتانحامون پەرعاۋىننىڭ دنك-سى دا، رەسەيدىڭ ەڭ سوڭعى يمپەراتورى نيكولاي II رومانوۆتىڭ دنك-سى دا R1b1a2 گاپلوگرۋپپاسىنا جاتاتىنى انىقتالعان. تۋتانحامون ەگيپەت جەرىنە وركەنيەت اكەلگەن اتلانتتاردىڭ وكىلى بولسا، رومانوۆتار قىپشاق قۇبىلا حاننىڭ تۇقىمى.

باسى ورتالىق ازيادان تارالعان R گاپلوگرۋپپاسىنىڭ ( ا.پ. وكلادنيكوۆتىڭ ايتۋىنشا-تۇرىكتەردىڭ بابالارى، كونە گرەك اڭىزى بويىنشا- ياپەتتىڭ بالالارى) ۇرپاقتارى ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىرى R1a1 گاپلوگرۋپپا يەلەرى (پرومەتەيدىڭ ۇرپاقتارى)-ونەر-بىلىم يەلەرى اتانسا، ەكىنشىلەرى R1b1 گاپلوگرۋپپا يەلەرى (اتلانتتىڭ ۇرپاقتارى)-الاپات كۇش يەلەرى ەل بيلەگەن.

ەڭ العاشقى تەمىردى يگەرىپ، جۇڭگو جەرىندەگى كەرەمەت پيراميدالاردى سالعاندار دا، «كاۆكاز تاۋىنىڭ ماڭى» مەن كىشى ازيا جەرىندەگى العاشقى تەمىردى پايدالانۋشىلار دا وسى R1a1 گاپلوگرۋپپاسىنىڭ يەلەرى-پرومەتەيدىڭ ۇرپاقتارى.

ەجەلگى گرەكتەردىڭ گەوگرافيادان ءبىلىمى وتە تومەن بولعان. ءتىپتى ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باسىندا ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ تاريحىن جازعان گرەك تاريحشىلارى تاجىك جەرىندەگى پامير تاۋىن كاۆكاز تاۋى دەپ شاتاسقان. ولار كاۆكازدىڭ شىعىس جاعى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنىن، سوندىقتان كاۆكاز تاۋىنىڭ ەجەلگى گرەكتەردىڭ تۇسىنىگىندە دۇنيەنىڭ شەتى ەسەپتى بولعانىن ەسكەرسەك، «كاۆكاز تاۋىنىڭ ماڭىندا تەمىر وندىرەتىن حاليبتەر» دەگەنى التايدا تەمىر وندىرگەن تۇرىكتەر بولۋى دا مۇمكىن. گرەكتەر تەمىر وندىرۋشىلەردى ەشۋاقىتتا كورمەگەن، ولارعا تەك اڭىزدار عانا جەتكەن.

ەندى ءوزىمىزدىڭ اڭىزدارعا سايكەس كەلەتىن ەۆرەي اڭىزدارىن تالداپ كورەيىكشى. جەر بەتىندەگى قازىرگى بارلىق ادام بالاسى نۇحتىڭ ءۇش بالاسىنان(حام،سام، ياپەت) تارايدى.

حامنىڭ ۇرپاقتارى افريكالىق قارا ناسىلدىلەر، حاميتتەر.

ال پارسىلار ءوز اڭىزدارىندا، وزدەرىن سام پالۋاننىڭ ۇرپاقتارىمىز دەيدى. سامنىڭ ۇرپاقتارى يندويەۆروپالىقتار، پارسىلار. ال ياپەتتىڭ ۇرپاقتارىن ءتۇرلى شەجىرەلەردە تۇرلىشە كورسەتە بەرەدى. ءابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ شەجىرەسى بويىنشا ياپەتتىڭ سەگىز ۇلى بولادى: تۇرىك، حازار، ساكلاب، كيتاي، كاماري، تارحا، مانجۋر، جاپون.

مۇنداعى ساكلاب دەگەنى-سلاۆياندار. ءقازىر شىعىس سلاۆياندار دەپ جۇرگەن ورىس، ۋكراين، بەلورۋس حالىقتارىنىڭ جارتىسىنان كوبىسى (54%ء-ى) R گاپلوگرۋپپاسىنا جاتاتىن تۇرىكتەر، ال I گاپلوگرۋپپاسىنا جاتاتىن ناعىز سلاۆياندار 20%ء-تى عانا قۇرايدى، 20%ء-ى ۋگروفيندەر.

ال سولتۇستىك قىتايدىڭ حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇرىكتەر. بۇل گەنەتيك عالىمداردىڭ دەرەكتەرى.

كەيبىر عالىمدار وسى ەۆرەي، مۇسىلمان اڭىزدارىنداعى ياپەت پەن گرەك اڭىزدارىنداعى ياپەتتى ءبىر ادام دەپ ەسەپتەيدى.

دەمەك، كونە گرەك اڭىزدارىنداعى اتلانت پەن پرومەتەي، گرەكتەنىپ كەتكەن ەپيمەتەي ءبىر اتانىڭ بالالارى.

سونىمەن، «قۇدايدىڭ ۇستاحاناسىنان وت ۇرلاپ، ادامزاتقا تەحنيكالىق پروگرەستى سيلاعان پرومەتەيدىڭ ۇرپاقتارى»-ورتالىق ازيادان شىعىپ، وڭتۇستىكتە جۇڭگو، ورتا ازيا ارقىلى ينديا مەن پاكىستانعا دەيىن جەتىپ، باتىستا شىعىس ەۋروپادان كىشى ازياعا دەيىن جەتكەن تۇرىك حالىقتارى.

بۇنى قازىرگى ارحەولوگيا عىلىمى دا، گەنەتيكا عىلىمى دا دالەلدەپ وتىر!

ءۇندىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى دجاۆاحارلال نەرۋ: «ەۋرازيا دالاسىندا جاۋىنگەرلىگىمەن ماقتانا الاتىن جالعىز حالىق بار، ولار-تۇرىكتەر» دەپ جازىپتى.

فرانسۋز عالىمى رەنە گرۋسسە: «تيۋركي... بىلي...سوزدانى دليا پراۆلەنيا.

...سترەلكي نا سەدلاح يز ستەپەي پراۆيلي ناد ەۆرازيەي دو XVI ۆەكا.» دەپ جازدى.

تۇرىك قاعاناتىنىڭ دانا ابىزى تونىكوك: «جوعارىدا زەڭگىر كوك، تومەندە قارا جەر جارالعاندا، ولاردىڭ ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان. ادام بالاسىنا مەنىڭ اتا-بابالارىم ۇستەمدىك قۇرعان.» دەپ تاسقا جازىپ كەتىپتى.

«تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتانعان- التاي قازاق جەرىندە.

قازاق ەلى - تۇركىلەردىڭ قارا شاڭىراعى.

قازاق حالقىنىڭ تاريحى – تۇركى الەمىنىڭ تاريحى. ول تاريح – ەڭ ۇلى، ەڭ كونە تاريح!

ادامزاتتىڭ تاريحى قازاق جەرىنەن باستاۋ الادى!

قازاق ەلى ماڭگىلىك!!!